Een duik in de toekomst van statiegeld voor flessen en blikjes

De keuze voor digitaal of klassiek statiegeld voor plastic flesjes en blikjes is nog niet gemaakt door de overheid, maar na studies blijkt er een voorkeur te zijn voor de digitale optie. Waarom is digitaal statiegeld volgens jullie een goed idee?

Piet: “Bij UNIZO staan we natuurlijk stil bij de mogelijke impact van statiegeld op handelaars. In het geval van een klassiek statiegeldsysteem, zoals we dat nu bij glas kennen, ben ik vooral bezorgd dat het gepaard gaat met grote investeringen en meer werklast voor supermarktuitbaters. Dan zouden supermarkten in feite verplicht worden om dure terugnamemachines te plaatsen. En ook voor de consument betekent dat telkens een extra verplaatsing voor de verwerking van zijn afval.”

Steven: “Wij pleiten inderdaad ook voor een invoering van digitaal statiegeld. We zijn Europees koploper wat de inzameling van pmd-afval betreft. Het zou geen goed idee zijn om die positie overboord te gooien door de blauwe zak af te schaffen voor pmd met klassiek statiegeld. Integendeel: we moeten het nóg beter doen dan nu. Dat is natuurlijk wel een uitdaging, want digitaal statiegeld bestaat nog nergens ter wereld.”

Hoe zou dat digitale systeem dan precies in zijn werk gaan?

Steven: “Mensen scannen met behulp van een app op de smartphone of een vaste scanner eerst de code gelinkt aan de pmd-zakken of de blauwe vuilnisbak buitenshuis. Daarna scannen ze elk blikje of flesje vóór ze het in hun pmd-zak of -bak gooien om deze te ontwaarden. Het statiegeld dat ze daarvoor betaalden bij aankoop, krijgen ze dan teruggestort op hun rekening.”

Een activatie van de codes vóór aankoop moet dan ook gebeuren. Gaat dat niet gepaard met meer werk voor supermarkten?

Piet: “Dat is niet de bedoeling. De activatie zou níét aan de kassa gebeuren – want dat zou inderdaad tot meer werk leiden – maar wel bij de producent.”

Een studie in Wallonië, gevoerd door het onafhankelijke bureau RDC, waarbij vier pistes getest werden, toont ook aan dat digitaal statiegeld de beste keuze is. Maar de beste piste volgens die resultaten zou dan wel een ontwaarding na de afvalopha-ling zijn. In sorteercentra dus. Is dat volgens jullie dan geen makkelijkere optie?

Piet: “Om dat te doen zouden er nieuwe industriële scanners nodig zijn, want de huidige technologie in sorteercentra is daar niet op voorzien. Bovendien heb je dan ook het nadeel dat veel blikjes en flesjes samengedrukt of ingedeukt zullen zijn, waardoor de code dus niet meer leesbaar is. Thuis scannen is daarom slimmer.”

En wat met mensen die niet willen of kunnen werken met hun smartphone of een vaste scanner thuis?

Steven: “Dat los je op door ontwaarding ‘onderweg’ ook mogelijk te maken. De vuilnisbakken in de openbare ruimte moeten sowieso ontdubbeld worden: eentje voor restafval en eentje voor pmd met een scanbare code erop. Verder pleiten we er ook voor om een groot aantal inzamelpunten aan te bieden. Dan zou je als werkgever, sportclub, ziekenhuis, supermarkt … op vrijwillige basis zo een punt – in de vorm van een kleine scanner met een pmd-vuil-bak, geen grote terugnamemachine – kunnen aanbieden bij wijze van service naar je klanten of werknemers toe.”

Piet: “Natuurlijk proberen wij sowieso door te wegen op de beslissing van de overheid, zodat er geen extra zorg komt voor supermarktuitbaters.”

Na een haalbaarheidsstudie in 2022, zette OVAM in 2023 een reeks pilootprojecten op in Vlaande-ren om digitaal statiegeld in de praktijk te testen. Die projecten verliepen onder toezicht van een stuurgroep waar onder meer het kabinet van Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir en Fost Plus deel van uitmaakten. De bedoeling was vooral om de operationele haalbaarheid, de impact op zwerfvuil en de toegankelijkheid na te gaan."

"De eerste pilootprojecten vonden plaats op het KBC-hoofdkantoor in Leuven en op de Corda Campus in Hasselt. Vervolgens werden de projecten opgeschaald: er liep er één in Bobbe-jaanland en één in Center Parcs De Haan/Wenduine. De resultaten moeten de overheid helpen om een weloverwogen beslissing te nemen. UNIZO zat bij al deze pilootprojecten in de klankbordgroep.

Wat is de huidige stand van zaken?

Steven: “De evaluatie van OVAM was positief. Het digitaal scannen lukte de klok rond en was correct in 99% van de gevallen. 64% van de gebruikers antwoordde ‘ja’ op de vraag of ze in de toekomst dit systeem zouden gebruiken. En een eerste observatie op zwerfvuil toont alvast een dalende trend aan.”

Jullie organiseerden naast de pilootprojecten ook nog focusgroepen. Waarom precies?

Steven: “We wilden het inclusieve karakter van digitaal statiegeld onderzoeken. Het nieuwe statiegeldsysteem moet namelijk voor iedereen toegankelijk zijn. Er vond daarom een sessie plaats met een focusgroep bestaande uit Molenbeekse jongeren die Nederlands niet als thuistaal hebben, en dat in samenwerking met Toekomst Atelier de l’Avenir (TADA). Daarnaast stelden we ook een focusgroep samen van personen met verschillende soorten beperkingen, in samenwerking met Altéo. Ook die resultaten waren positief. Het merendeel vond het systeem van digitaal statiegeld erg gebruiksvriendelijk.”

Wat zijn de volgende stappen?

Steven: “De resultaten van de studies en de pilootprojecten werden voorgelegd aan de regering. Het plan van de Vlaamse overheid was namelijk om eind 2023 de knoop door te hakken, wat dus niet gebeurd is.”

De deadline voor de invoering ligt in principe al in 2025. Minister Demir bevestigde onlangs dat ze die deadline nog wou halen. Zien jullie dat zitten?

Piet: “Die timing lijkt me te ambitieus. Voor welk scenario je ook kiest, je hebt minstens twee jaar nodig voor de implementatie ervan. Dat bevestigde RDC na hun statiegeldstudie. Je mag niet vergeten dat we ook een akkoord moeten bereiken met Brussel en Wallonië hierover. Er is op dit moment nog onvoldoende overleg tussen de gewesten geweest. En dan moeten we ook nog afstemmen met Europa. Aan gold-plating doen kan niet de bedoeling zijn: het doel sneller en strenger willen uitvoeren dan Europa voorschrijft.”

Steven: “Omdat de Vlaamse overheid zo een tijdsdruk oplegde, schakelden we een versnelling hoger. De scanners voor de pilootprojecten werden op amper zes weken tijd ontwikkeld. Ze werkten prima, maar hebben vanzelfsprekend nog wat finetuning nodig. We deden op korte tijd ook bijzonder veel tests en studies. Als Vlaanderen een keuze maakt voor een – hopelijk digitaal – nieuw statiegeldsysteem, denken ook wij dat de overstap een tweetal jaar duurt. Er komt immers veel bij kijken."

Steven: "Drankenproducenten moeten bijvoorbeeld hun productielijnen aanpassen. Vuilbakken in het straatbeeld moeten ontdubbeld worden. En inderdaad, dan is er nog de nieuwe Europese regelgeving omtrent statiegeld die eraan komt in 2029. Moeten we die afwachten of niet? Daarnaast willen we dat er een wettelijk kader komt wat betreft het gebruik van de verzamelde gegevens van consumenten via een nieuw statiegeldsysteem. Wij zijn geen vragende partij om die data voor eender welk ander doel te gebruiken. Kortom: wij wachten geduldig de politieke beslissingen af om samen met alle betrokken partijen in actie te schieten.”

Piet: “De invoering van het nieuwe statiegeldsysteem vraagt bovendien om een gedragsverandering bij de consument, zelfs al gaat het maar om een kleine extra handeling. Ook die nieuwe mindset stimuleren vraagt tijd. Er moet voldoende en correct over gecommuniceerd worden. Het doel en de uitvoering moeten voor iedereen duidelijk zijn. Een degelijke voorbereiding is met andere woorden noodzakelijk om zeker te zijn dat het meteen bij de lancering goed loopt.”