Dreigt supermarktwereld dieperik in te gaan?

Achter de wekenlange staking van het Delhaize-personeel schuilen vakbonden die vrezen dat de supermarktwereld de afgrond in stort als het bedrijf al zijn winkels kan verzelfstandigen en zo de bonden mee op straat zet. Zijn Colruyt, Carrefour en straks ook Gamma aan de beurt?

Bijna vier weken na de aankondiging van Delhaize dat het de 128 supermarkten die het zelf nog uitbaat wil verkopen, waren vrijdag in Brussel álle supermarkten in eigen beheer nog altijd dicht door vakbondsacties. In Wallonië waren er maar negen open. In Vlaanderen waren er drie dicht. Niets wijst erop dat daar snel verandering in komt.

Op 17 april is overleg voor de hele sector gepland. Bij Delhaize staat de volgende ondernemingsraad pas na de paasvakantie op de agenda, op 24 april. Het overleg tussen de vakbonden en de directie is een dovemansgesprek. De bonden eisen het terugdraaien van de verkoop. De directie zegt dat het de enige optie is om weer aan te knopen met groei, en dat zich voor elke supermarkt al informeel een kandidaat-koper heeft gemeld.

In de Belgische kleinhandel is niet meteen een precedent te vinden voor een vergelijkbaar protest. Het is even graven in het economisch geheugen naar een vergelijkbare staking bij een Belgisch privébedrijf. In 2007 legden de bonden Volkswagen Vorst zeven weken plat. Maar bij Volkswagen en Renault ging het om de dreiging van een sluiting, die in het eerste geval werd afgewend in het tweede geval niet.

Bij Delhaize gaat het om een verkoop van 128 supermarkten, waarbij de meer dan 9.000 werknemers hun job en arbeidsvoorwaarden behouden. Ze zullen in principe in dezelfde winkel voortwerken voor een andere eigenaar. Het roept de vraag op waarom een sociaal conflict zo’n brand heeft aangestoken.

De christelijke vakbond ACV en de liberale vakbond ACLVB dienden deze maand een stakingsaanzegging in voor de hele distributiesector. Colruyt pleitte er deze week voor dat zijn concurrenten de duurdere lonen moeten overnemen die hij zelf betaalt. En ook bij de discounter Aldi is het onrustig. Gestaakt wordt er niet, maar het gevoel heerst dat een vonkje volstaat om een steekvlam te worden.

Delhaize heeft een discussie ontketend over de arbeids- en loonvoorwaarden voor iedereen die in België in een winkel werkt. De onderhandelingen over die voorwaarden zijn door de vakbonden en de werkgevers georganiseerd in vijf paritaire comités. Er is er een voor de slagers, bakkers en supermarkten met minder dan twintig mensen in dienst, een voor de hypermarkten die ook elektro en voeding verkopen (zoals Cora en Carrefour Hypermarché), een voor de non-foodwinkels (zoals Krëfel en Mediamarkt).

En dan zijn er de twee waarrond het conflict draait. Het eerste is paritair comité 202, voor de grote supermarkten die zelf hun bevoorrading organiseren. Daarin zitten de 128 supermarkten die Delhaize wil verkopen, maar ook warenhuizen van Aldi, Lidl, Carrefour, Colruyt en de Colruyt- dochter OKay.

Het andere is paritair comité 202.01, voor grote zelfstandige supermarkten met meer dan twintig werknemers. Dat zijn vaak de zogenaamde franchisesupermarkten. Ze zijn eigendom van een lokale ondernemer, die zelf een pand huurt en personeel aanwerft maar zich laat bevoorraden door een keten als Delhaize en ook de logo’s gebruikt. In dat paritair comité zitten al 636 zelfstandige Delhaizes, het gros van de Carrefours, een deel van de Albert Heijns en alle Spar-supermarkten. 

De paritaire comités doen ertoe, omdat de arbeidsvoorwaarden verschillen. In ‘de 202’ wordt 35 uur gewerkt en krijgt wie 25 jaar in dienst is vijf vakantiedagen extra. In de verzelfstandigde en kleine supermarkten wordt 38 uur gewerkt en zijn er geen extra vakantiedagen. Het brutoloon kan max 150 euro per maand schelen voor dezelfde functie en anciënniteit. Weekendwerk wordt in de kleinere supermarkten iets slechter betaald.

De beslissing van Delhaize speelt in op die verschillen. Door de 128 eigen supermarkten te verkopen verhuizen die warenhuizen van het paritair comité met de gunstigste arbeidsvoorwaarden naar dat van de franchisesupermarkten, met zijn net iets minder goede lonen. Voor de 9.200 huidige werknemers verandert dat niets, zij behouden hun loon- en arbeidsvoorwaarden. Maar voor al wie nieuw wordt aangeworven, worden de voorwaarden iets slechter. 

‘Het komt over als stank voor dank’, zegt ACV-vakbondsvertegenwoordiger Kristel Van Damme. ‘Mensen nemen zoiets persoonlijk. We hebben dat ook gezien bij de sluiting van Makro, dat begin dit jaar het faillissement aanvroeg. Sommigen zijn bovendien niet meer zo jong, hebben medische problemen en maken zich zorgen.’

Er speelt nog meer. In de verzelfstandigde supermarkten met minder dan vijftig medewerkers is geen ondernemingsraad meer, waardoor de bonden grip verliezen. ‘In een bedrijf zonder ondernemingsraad is minder controle ter plaatse’, zegt Johan Van Eeghem van de socialistische vakbond BBTK. ‘Er zijn geen vakbondsdelegués aan wie werknemers raad kunnen vragen. Het management kan makkelijker buiten de lijntjes kleuren’.

‘We zien een toename van franchisebedrijven’, zegt Van Damme. Als voorbeelden noemt ze Buurtslagers, de doe-het- zelfketen Gamma en Peeters-Govers, een Kempense franchiseuitbater van Albert Heyn-supermarkten. ‘Ze steken hun winkels in franchise, terwijl ze grote bedrijven zijn die vakbondsvertegenwoordiging zouden moeten hebben.’ Van Damme heeft het over fakefranchise.

Jan Peeters, de CEO van Peeters-Govers, vindt er niets fake aan. ‘Wij werken volgens de regels. De opsplitsing in aparte vennootschappen heeft te maken met historisch-emotionele redenen. Voor 2013 hadden wij één vennootschap, maar daardoor was het niet duidelijk wie verantwoordelijk was voor eventuele mindere resultaten: onze winkels, onze groothandel, onze logistiek? Daarom heeft elke winkel nu zijn eigen vennootschap. Dat creëert boekhoudkundige transparantie. We werken met het paritair comité voor grotere zelfstandige supermarkten.’

Feit is dat er een trend is naar meer franchise. De warenhuisketen Mestdagh, die vooral in Wallonië actief is, verkocht dit jaar al 87 winkels aan Intermarché, dat alleen maar met verzelfstandigde winkels werkt. De vakbonden blijven daarom vrezen dat de sector zich blijft opsplitsen in kleine franchisebedrijven, waardoor het paritair comité 202 met de meest gunstige arbeidsvoorwaarden straks leegloopt. Van Damme maakt zich zorgen over wat Carrefour van plan is met de laatste warenhuizen die het zelf uitbaat. ‘Ook Colruyt denkt na’, zegt Van Eeghem. ‘Iedereen maakt zijn rekening. Delhaize mag dit niet winnen.’

Dat Colruyt nadenkt, bleek deze week uit zijn brief aan federaal minister van Werk Pierre-Yves Dermagne (PS). De directie van het beursgenoteerde bedrijf pleit daarin voor ‘faire lonen’. De verzelfstandigde supermarkten zouden dezelfde hogere loonkosten moeten torsen als Colruyt. Aan het pleidooi hangt ook een dreigement. Zonder aanpassingen dreigen volgens Colruyt alleen maar verzelfstandigde supermarkten over te blijven.

Peeters is niet onder de indruk. ‘Colruyt is een sterk merk, maar doet een zwaktebod. Het biedt de laagste prijzen, maar reactief en niet proactief. Het verlaagt zijn prijzen alleen als de concurrentie dat doet. Dat wordt steeds moeilijker en nu zijn model onder druk komt, probeert het de prijzen bij de concurrentie omhoog te krijgen door hun kosten te laten stijgen.’
 
Ook de zelfstandigenorganisatie Unizo vindt het Colruyt-voorstel waanzin. ‘Er is een reden waarom die paritaire comités zijn opgericht’, zegt gedelegeerd bestuurder Danny Van Assche. ‘Ze laten je toe rekening te houden met de omstandigheden die eigen zijn aan een type bedrijf. Het is voor de vakbonden veel makkelijker om een grote keten plat te leggen dan een kleine kmo’, zegt hij. ‘Ze zijn er beter georganiseerd en de klant heeft minder alternatieven om bij de concurrentie te gaan. Dat het stakingsinstrument er sterker is, vergroot ook de nood van die ketens om de sociale vrede af te kopen.' 

‘Het is vrij simpel’, zegt Van Assche. ‘De helft van de zelfstandige supermarkten maakte door de dure energie en de stijgende loonkosten in 2022 verlies. Als je hen dwingt de arbeidsvoorwaarden van de grote te hanteren, halen veel van die zelfstandigen het niet. Het is niet omdat Ahold Delhaize te dure bedrijfsakkoorden met de bonden heeft gesloten en de beurskoers van Colruyt keldert dat de hele sector mee in het moeras moet worden getrokken.’

Wat Colruyt en de vakbonden vragen, gaat volgens Luc Ardies van Buurtsuper.be, de bij UNIZO aangesloten supermarktorganisatie, voorbij aan de kern van de zaak: hoe krijg je in tijden van e-commerce de klant nog in de winkel? HelloFresh levert al ingrediënten voor maaltijden, Amazon wordt steeds prominenter in België en de kans is reëel dat Alibaba niet in China blijft.

‘De echte vraag gaat niet over de verschillende statuten van winkelbedienden. De echte vraag is of die winkelbediende straks een maaltijdbezorger wordt. Het beste antwoord daarop is volgens ons de franchise. Je combineert de macht van een groot bedrijf om goedkope prijzen af te dwingen met de wendbaarheid van een lokale ondernemer die weet hoe hij de klanten in zijn wijk goesting kan geven om de winkel binnen te stappen.’

Danny Van Assche van UNIZO vindt de recente voorstellen om de franchise te hervormen niet goed, omdat ze net de wendbaarheid uit het model halen. De PS stelde voor één ondernemingsraad te behouden voor alle franchisesupermarkten van een merk. ‘Dat betekent dat Delhaize niet alleen het huurcontract en de commerciële strategie van een zelfstandige supermarkt bepaalt in het franchisecontract, maar via die ondernemingsraad ook nog eens mee de lonen bepaalt. Zet dan een gerant in de winkel.’

Ook uit de non-food komt het signaal dat wendbaarheid geen luxe is. Bij de schoenenketen Bristol is elke manager van de 125 winkels een zelfstandige die via zijn vennootschap personeel aanwerft en aanstuurt. De zelfstandigen beslissen over de openingsuren, het personeelsbeleid en de winkelinrichting. Ze krijgen een commissie op de omzet.

‘In Nederland werken we met eigen personeel en we zien het verschil’, zegt Elise Van Audenhove, CEO van Bristol. ‘In België draaien onze winkels per personeelslid meer omzet dan in Nederland. Het gaat ons niet om de kosten, maar om de mentaliteit. Omdat ze zelfstandig zijn, gaan ze er harder voor en geven ze ons meer feedback. Als de overheid morgen oplegt dat alle winkels op dezelfde manier moeten werken, is het zoals de stikstofdiscussie in de landbouw: dan verdwijnen er boerderijen. De lonen zijn geïndexeerd, de inflatie is hoog en als je de prijzen verhoogt, haken de klanten af. We maken geen monsterwinsten.’

De vakbonden zijn het daar niet mee eens, maar delen de analyse over het gevaar van de e-commerce en de Uber-isering van de samenleving. Veelzeggend is dat op een sectorcongres van de socialistische vakbond BBTK volgende maand de discussie over paritaire comités aanvankelijk niet eens op de agenda stond, maar wel een debat over artificiële intelligentie en platformeconomie.

Ergens is die discussie een variant op het e-commercedebat van enkele jaren geleden. Federaal vicepremier Kris Peeters (CD&V) weigerde toen grote flexibiliteit te organiseren op de arbeidsmarkt, omdat ‘werkbaar werk’ nodig was. Het gevolg is dat onze e-commerce via Bol.com uit magazijnen in Nederland wordt geleverd. Net zoals nu de Nederlanders van Ahold Delhaize en Jumbo de concurrentie tussen de Belgische supermarkten hebben opgepookt.

Zijn de bonden dan toch te rigide geweest bij Delhaize, waardoor het model van de beschermde jobs nu breekt? ‘Ik ben daar niet van overtuigd’, zegt Van Damme. ‘Kijk eens wie in die Nederlandse magazijnen werkt: overwegend arbeidsmigranten die via interimkantoren uit Oost-Europa komen en slecht worden betaald. Hebben we dan niet liever dat ze die jobs in Nederland houden?’ ‘In de winkels in Nederland zie je soms tot 70 procent minderjarige jobstudenten’, zegt Van Damme. ‘Dat zijn de modellen waarnaar Ahold kwijlend kijkt. Dat kunnen we toch niet willen. Dit is terug naar de tijd van Daens. Niet alles wat uit Nederland komt, is sexy.’

Het ACV pleit voor een door de overheid opgelegde supermarktenstop, ‘omdat de Nederlandse bedrijven de Belgische markt hebben gedestabiliseerd’.

De werkgevers vinden die doemscenario’s grotesk. ‘Wat de voorbije weken allemaal over zelfstandige ondernemers is verteld, is bij mij in het verkeerde keelgat geschoten’, zegt Van Assche van UNIZO. ‘In een kmo is geen vakbond omdat werknemers en werkgevers er met elkaar praten. Er is flexibiliteit in beide richtingen. In een klein bedrijf kent men elkaar, loopt de baas rond en weet hij bij wie thuis een familiaal probleem heeft. Het ziekteverzuim van wie werkt in de zelfstandige kleinhandel ligt overigens een derde lager dan het Vlaams gemiddelde, leren data van de SERV, dus zo slecht zal het er niet zijn.’

‘Wat we bij Delhaize hebben gezien, is de reflex van een beursgenoteerd bedrijf’, zegt Luc Ardies. ‘Ahold is winstgevend maar haalt de targets niet en verkoopt dan maar de winkels. Weet je wat familiebedrijven doen die vorig jaar verlies hebben gemaakt met hun supermarkt? Die spreken hun spaargeld aan en doen voort. Omdat het hun droom is dat hun zoon of dochter het bedrijf ooit kan voortzetten.’

‘Ik snap de onzekerheid bij de mensen van Delhaize. Het is niet makkelijk’, vult Danny Van Assche van UNIZO aan. ‘Maar de kans bestaat dat er een goede overnemer voor hun winkel opdaagt. En dat ze hun geluk vinden in een andere manier van werken.’